با انواع تسمه خودرو آشنا شوید

بارها شده است که هنگام تعمیرات خودرو درباره تسمه‌های آن شنیده‌ایم. گاهی نیز دلیل خرابی برخی قطعات را مشکلات یکی از تسمه‌ها اعلام می‌کنند. این نکته مهم را نیز همواره یادآور می‌شوند که تسمه‌های خودرو زمان مصرف مشخص و محدودی دارند و طبق این زمانبندی باید تعویض شوند. اما این تسمه‌ها در خودرو چه کار انجام می‌دهد؟ چند نوع تسمه در خودرو داریم؟ اهمیت هر یک چیست؟ از چه جنسی ساخته می‌شوند؟ چرا باید تعویض شوند و نسبت به زمان تعویض آن‌ها دقیق بود؟ امروز قصد داریم به تمامی این سوالات پاسخ داده و درباره انواع تسمه‌ خودرو بیشتر بدانیم. با ما همراه شوید.

تسمه چیست؟

برای توضیح بهتر وظایف، عملکرد و اهمیت انواع تسمه‌ خودرو بهتر است ابتدا درباره ماهیت تسمه بیشتر بدانیم. تسمه به حلقه‌ای گفته می‌شود که از جنسی انعطاف‌پذیر ساخته شده است. از تسمه برای انتقال انرژی و ایجاد اتصالات مکانیکی استفاده می‌شود. تسمه‌ها معمولا به دور چند پولی، قرقره یا چرخ پیچیده ایجاد یک مدار بسته می‌کنند و ضمن انتقال نیروی چرخشی آن‌ها به یکدیگر، ارتباط‌شان را نیز حفظ می‌کنند. تسمه‌ها قطرهای متفاوتی دارند که این نکته در کارایی و محل استفاده آن‌ها موثر است. در سیستم موتور‌های درون سوز، تسمه‌ها اجزای مهمی هستند که وظایفی مهمی را بر عهده دارند. این تسمه‌ها عمل انتقال نیروی چرخشی موتور به قطعات مهم دیگر را انجام می‌دهند. تسمه‌های خودرو معمولا از جنس لاستیک مقاوم ساخته می‌شوند. خودروهای درون‌سوز دارای دو نوع تسمه هستند که وظایف مشخص و مجزایی را بر عهده دارند. این دو نوع تسمه عبارتند از:

– تسمه تایم یا تسمه تایمینگ

– تسمه دینام که می‌تواند تسمه پروانه نیز باشد. 

تسمه‌ها به دلیل جنس لاستیکی‌شان دارای عمر مشخصی هستند و با کارکرد طولانی قابلیت ارتجاعی خود را از دست داده، ترک خورده یا پاره می‌شوند. پارگی تسمه‌ها یا ترک خوردن آن‌ها در خودرو می‌تواند بسیار خطرناک باشد و اگر حین رانندگی اتفاق افتد، صدمات جبران ناپذیر جانی و مالی همراه داشته باشد.

تسمه تایم چیست؟

یکی از مهمترین بخش‌ها و قطعات موتور است که سلامت آن در عملکرد موتور تاثیر بسیاری دارد. این تسمه حرکت چرخشی میل‌لنگ را به میل سوپاپ منتقل می‌کند و نیروی لازم برای حرکت میل سوپاپ یا میل بادامک را تامین می‌نماید. میل بادامک، برای ورود به مدار عملکرد موتور نیاز به نیروی اولیه دارد تا باز و بسته شدن سوپاپ‌ها را تنظیم نماید. در واقع عملکرد تسمه تایم با آگاهی از نحوه عملکرد موتور و نقش میل لنگ و میل بادامک مشخص می‌شود. لایه داخلی تسمه تایم شیاردار تعبیه شده است که درگیری آن با میل بادامک را راحت‌تر می‌کند.

نکته مهم در فعالیت دقیق و تنظیم تایمینگ این تسمه، جایگیری صحیح و درست آن است. جابجایی یکی از این دنده‌ها می‌تواند منجر به برهم خوردن زمان‌بندی باز و بسته شدن سوپاپ‌ها شود. چرا که برای مثال در موتورهای ۴ زمانه با هر دو بار چرخش میل لنگ، میل بادامک یک دور می‌چرخد. بنابراین انتقال گشتاور باید دقیق و طبق زمان‌بندی انجام شود. سفت بودن و یا شل بودن تسمه نیز در کار آن ایجاد مشکل می‌کند. میزان لقی آن حین حرکت که نیاز به تنظیم دقیق دارد از طریق هرزگرد انجام می‌شود. همچنین ابعاد تسمه تایم نیز بسته به خودرو و موتور تغییر می‌کند. برای مثال در موتورهای SOCH که از یک میل بادامک استفاده می‌شود و تسمه تنها به پولی سر میل لنگ و میل سوپاپ متصل است طول کوتاه‌تری برای تسمه تایم در نظر گرفته می‌شود و در موتورهای DOCH که در آن‌ها از دو میل بادامک‌ها استفاده شده این طول بیشتر خواهد بود.

حتما بخوانید: نحوه تشخیص ماشین چپی چگونه است؟

عملکرد موتور احتراقی و نقش تسمه تایم در آن

برای توضیح بیشتر باید گفت، موتورهای احتراق داخلی که داری بیش از یک سیلندر هستند و در خودروها مورد استفاده قرار می‌گیرند، به کمک انرژی حاصل از احتراق مخلوط سوخت و هوا که در محفظه‌ای بسته درون سیلندر صورت می‌گیرد کار می‌کنند. این احتراق پیستون را درون سیلندر به حرکت رفت و برگشتی وا می‌دارد. در واقع حرکت رفت، چرا که حرکت برگشت معلول حرکت رفت پیستون دیگر، در سیلندر کناری است. حرکت پیستون‌های درون سیلندرها از طریق ‌واسطه‌ی میله‌ای شکل به‌نام میل‌لنگ با هم مرتبط می‌شود. میل‌لنگ ضمن برگشت دادن پیستون‌ها در سیلندر، انرژی خطی و رفت و برگشتی پیستون‌ها را به حرکت دورانی تبدیل می‌کند. حرکت دورانی از میل‌لنگ به ترتیب به فلایویل، جعبه‌دنده، دیفرانسیل و در نهایت چرخ‌ها منتقل می‌شود. اما تراکم سوخت و هوا که در اتاقک انفجار دچار احتراق می‌شود از طریق سوپاپ‌ها که ورود و خروج گاز و سوخت را کنترل می‌کنند، به سیلندر می‌ریزد. بنابراین سوپاپ‌ها نیاز به حرکت بالا و پایین دارند. این حرکت توسط میل لنگ و تسمه تایم کنترل می‌شود. به این ترتیب که با حرکت میل‌لنگ تسمه تایم که از یک سمت به میل‌لنک و از سمت دیگر به میل‌بادامک وصل است نیز می‌چرخد و میل سوپاپ به حرکت در می‌آید. با حرکت میل بادامک سوپاپ‌ها به پایین فشرده و سپس رها می‌شوند. نکته‌ مهم این نوع انتقال حرکت، تنظیم تایمینگ باز و بسته شدن سوپاپ‌ها متناسب با بالا و پایین شدن پیستون‌ها است. برهمین اساس به این تسمه تایمینگ نیز گفته می‌شود.

به بیان دقیق‌تر، سیلندرها در میانه‌ موتور و بلوک سیلندر قرار دارند که پیستون‌ها درون آن‌ها در حرکت هستند. قسمت بالای سیلندر سوپاپ‌ها قرار دارند. در قسمت پایین سیلندرها میل لنگ تعبیه می‌شود که نیروی پیستون را توسط شاتون دریافت می‌کند و به حرکت در می‌آید. این حرکت که از طریق سیستم انتقال نیرو به چرخ‌ها منتقل می‌شود، تسمه تایمینگ را نیز به حرکت در می‌آورد. این تسمه نیز موجب چرخش میل‌بادامک می‌شود. میل بادامک دارای زائده‌هایی در طول خود است. این زایده‌های بادامی شکل به تعداد سوپاپ‌ها در هر میل سوپاپ طراحی می‌شوند و با حرکت میل سوپاپ چرخیده به سوپاپ‌ها برخورد می‌کنند. برخورد بادامک‌ها با سوپاپ‌ها موجب بسته شدن آن‌ها می‌شود. با حرکت بادامک‌ها و دور شدن آن‌ها از سوپاپ ضمن ادامه‌ی چرخش میل سوپاپ، فنر سوپاپ‌ها آن‌ها را به بالا بر می‌گرداند.

وظایف تسمه تایم در خودرو و تفاوت آن با زنجیر تایم

بنابراین باید گفت که تسمه تایمینگ یا تسمه تایم دو وظیفه اصلی در موتور خودرو بر عهده دارد:

۱. به گردش درآوردن میل بادامک از طریق انتقال نیروی چرخشی میل لنگ

۲. تنظیم زمان‌بندی باز و بسته شدن سوپاپ‌ها از طریق انتقال صحیح و دقیق گشتاور به میل لنگ

البته در برخی خودروها از تسمه تایم برای فعال شدن اویل پمپ و واتر پمپ نیز استفاده می‌شود. لازم به ذکر است که امروزه به دلیل استهلاک بالای تسمه تایم و اهمیت آن، عموما از زنجیر تایم در موتورها استفاده می‌شود. مزیت زنجیر تایم، استقامت بیشترش به دلیل جنس فلزی آن است. این مزیت نیاز به تعویض زنجیر تایم را در کیلومترهای پایین از بین برده و معضل عمر تسمه تایم را مرتفع ساخته است. ناگفته نماند معضل اصلی زنجیر تایم ایجاد سر و صدای زیاد در هنگام فعالیت موتور است. البته امروزه خودروسازان با کنترل این صدا به روش‌های مدرن، استفاده از زنجیرتایم را ترجیح می‌دهند. به نحوی که به جز در موارد استثنا در تمام خودروهای ۶ سیلندر از زنجیر تایم استفاده می‌شود.

دلایل خرابی و پارگی تسمه تایم

عمر مفید تسمه تایم معمولا از سوی کمپانی تولید کننده خودرو اعلام می‌شود. این زمان بسته به کیفیت متریال تسمه تایم، میزان درگیری آن و باری که تحمل می‌کند، عملکرد موتور و برخی موارد دیگر تغییر می‌نماید. اما نکته مهم دیگر در تعیین این زمان سبک رانندگی است. بنابراین معمولا تعمیرکاران پیشنهاد می‌کنند که با پیمایش ۶۰ هزار کیلومتر یا کمتر به بررسی دقیق وضعیت تسمه تایم خودرو پرداخته شود. چرا که پاره شدن تسمه تایم می‌تواند عواقب جبران ناپذیر را به دنبال داشته باشد و استفاده از یک تسمه تایم فرسوده، ریسک بسیار بالایی دارد. اما پاره شدن تسمه تایم تنها به دلیل فرسودگی نیست. گاهی پارگی تسمه دینام و درگیری این دو با یکدیگر می‌تواند خروج تسم تایم از مدار یا پارگی آن را به دنبال داشته باشد. در هر حال پارگی و یا خروج تسمه تایم از مدار، منجر به برهم خوردن زمانبندی باز و بسته شدن سوپاپ‌ها خواهد شد. این اتفاق می‌تواند از آسیب جدی به سوپاپ‌ها و پیستون تا خرابی و نقص سیلندر و سرسیلندر پیش ‌رود و در هر صورت، با پارگی تسمه تایم، خودرو قطعا در فاصله کوتاهی خاموش می‌شود.

حتما بخوانید: نحوه تشخیص دستکاری کیلومتر ماشین

علائم خرابی تسمه تایم

ممکن است زمان دقیق تعویض تسمه تایم به دلایل مختلف مشخص نباشد. برای مثال خودرویی کارکرده خریداری شده و مالک جدید از عمر تسمه تایم آن اطلاع ندارد. در این مواقع بهترین راه، بررسی تسمه تایم به کمک یک مکانیک است. گاهی نیز برخی عوامل که در بالا ذکر شد ممکن است باعث کاهش عمر تسمه تایم شوند. در این مواقع برخی علائم برای خرابی تسمه تایم مطرح می‌شود که عبارتند از:

– عملکرد نامناسب موتور و تنظیم نبودن آن

– بد استارت خوردن خودرو

– خروج غیر عادی دود از اگزوز

– شنیدن صدای قیژ قیژ و غیر عادی از موتور

در نهایت باید گفت بهترین کار در هنگام مشاهده هر یک از این علایم بررسی سریع تسمه تایم است. همچنین معمولا، بازرسی شرایط تسمه تایم به عنوان یکی از کارهای مهم پیش از هر مسافرت توصیه می‌شود.

تسمه دینام چیست و چه وظایفی دارد؟

این تسمه که در خودروهای قدیمی‌تر تسمه پروانه و تسمه مارپیچ نیز نامیده می‌شود، وظیفه انتقال نیروی گشتاور موتور به اجزای مختلف خودرو مانند واتر پمپ، اویل پمپ، دینام و سیستم تهویه مطبوع را بر عهده دارد. این تسمه به دور قرقره یا پولی مخصوصش که به میل‌لنگ متصل است پیچیده و به این ترتیب با شروع به کار موتور و چرخش میل‌لنگ به حرکت درآمده و گشتاور موتور را به اجزای موجود در مسیرش منتقل می‌کند. اهمیت این تسمه با شرح وظایف آن آشکار خواهد شد. چرا که ایجاد هرگونه مشکلی در این تسمه، منجر به توقف عملکرد تمام اجزای مرتبط با آن‌ها می‌شود. در خودروهای مختلف از یک یا دو تسمه دینام استفاده می‌شود. در صورت استفاده از یک تسمه دینام به این قطعه تسمه مارپیچ نیز می‌گویند، چرا که در مسیر خود، به دور قرقره‌های متعددی می‌پیچد. این تسمه‌ها معمولا در جلوی خودرو  و زیر کاپوت مشاهده می‌شوند. وظیفه اصلی این تسمه برقراری ارتباط دینام با موتور و انتقال نیروی چرخشی موتور به دینام به منظور تامین انرژی مورد نیاز آن برای فعالیت است. دینام که نوعی ژنراتور جریان مستقیم است، انرژی مکانیکی را به انرژی الکتریکی تبدیل کرده و برق مورد نیاز باتری را تامین می‌کند. بنابراین باتری خودرو نیز با واسطه دینام، به این تسمه و فعالیت صحیح آن وابسته است. به این ترتیب تامین برق قسمت‌های مختلف خودرو نیز با تسمه دینام ارتباط طولی دارد. با این تعریف، می‌توان وظایف تسمه دینام را به شرح زیر بیان کرد:

• تامین نیروی مورد نیاز دینام در سیستم برق خودرو
• به حرکت در آوردن پروانه در سیستم خنک‌کاری خودرو
• تامین نیروی چرخشی پمپ هیدرولیک سیستم فرمان
• تامین گشتاور مورد نیاز واتر پمپ در سیستم خنک‌کاری خودرو
• تامین انرژی مورد نیاز کمپرسور در سیستم تهویه مطبوع خودرو

البته در گذشته برای هریک از این اجزا تسمه مخصوص به خود آن استفاده می‌شد. اما این روش تعمیرات را سخت و جا گذاری تسمه‌ها را مشکل می‌کرد. به این ترتیب تسمه پروانه یا تسمه دینام جایگزین همه آن‌ها شد. اگر از دو تسمه در این بخش استفاده شود، معمولا یکی برای چرخاندن پروانه، کمپرسور، اویل پمپ و واتر پمپ و دیگری برای فعال کردن دینام مورد استفاده قرار می‌گیرد. به این ترتیب تسمه پروانه و تسمه دینام می‌توانند دو قطعه جدا و یا یک تسمه مارپیچ واحد باشند.

عواقب خرابی تسمه دینام و علائم آن

تسمه دینام به دلیل کارکرد مداوم، قطعه‌ای با استهلاک بالا است. به همین دلیل باید سلامت آن به صورت دائم چک شده و مورد بررسی قرار بگیرد. زمان مشخصی برای تعویض تسمه دینام مطرح نمی‌شود و معمولا توصیه می‌شود به منظور تضمین سلامت دیگر سیستم‌های خودرو که عملکرد بی‌نقص آن‌ها را به سلامت تسمه دینام وابسته است، با هر بار سرویس دوره‌ای خودرو، این قطعه نیز مورد بازرسی دقیق قرار گیرد. چرا که خرابی تسمه دینام علاوه بر اختلال در شارژ باتری و تامین برق مورد نیاز قطعات برقی خودرو، پمپ هیدرولیک فرمان و نرمی فرمان، کمپرسور و سیستم تهویه مطبوع خودرو موجب از کار افتادن پمپ آب و پروانه شده در نتیجه عملکرد سیستم خنک‌کاری را با مشکل جدی مواجه می‌سازد. بنابراین خطر جوش آوردن و داغ کردن موتور در خودروهای موتور طولی که تسمه پروانه دارند نیز می‌تواند از عواقب خرابی این تسمه باشد. به این ترتیب علائم خرابی تسمه دینام عبارتند از:

– مشاهده هرگونه پارگی، خورده شدگی، ساییدگی و خشک شدگی در کل طول تسمه و یا نشانی از این موارد

– ایجاد خاصیت کشسانی در تسمه

– چرب شدن تسمه

– شنیدن صدایی شبیه به جیر جیر از بخش موتور

– عدم کنترل مناسب بر فرمان

– کارکرد ناقص کولر و تهویه مطبوع

تعویض به موقع تسمه دینام و توجه به سلامت آن، تضمین سلامت بخش‌های بسیار مهم خودرو است. در واقع هر گونه نقص در این قطعه می‌تواند عواقب سنگینی را به دنبال داشته باشد. بنابراین باید نسبت به علائم ذکر شده حساسیت لازم را به خرج داد.