معمولاً روغن موتور خودروها باید حدود ۱۱ هزار کیلومتر دوام بیاورد. اما گاهی میله اندازه‌گیری روغن را که بیرون می‌آورید، می‌بینید رنگ روغن قهوه‌ای تیره، سیاه یا شیری شده است، علی‌رغم اینکه جدیدا عوضش کرده‌اید. البته برخی تغییرات روغن موتور کاملا طبیعی هستند. اما اگر روغن با خاک و شن مخلوط شده باشد یا رنگش سیاه شده باشد، بر عملکرد خودرو تأثیر منفی می‌گذارد. همراه‌مان بمانید؛ در این مقاله با علت سیاه شدن روغن موتور و بهترین زمان تعویض آن آشنا خواهید شد.
سیاه شدن روغن موتور
گاهی ناخالصی‌های موجود در روغن موتور به‌حدی زیاد می‌شود که باعث می‌شود رنگ روغن تغییر کند و غلیظ‌تر شود. در این وضعیت روغن از موتور عبور می‌کند اما چون کثیف است، نمی‌تواند موتور را به‌خوبی روغن کاری کند.
علائم سیاه شدن روغن موتور
روغن موتور تمیز، کهربایی‌رنگ است اما اگر کثیف شود، سیاه می‌شود. کثیفی، دوده و سایر ناخالصی‌ها باعث غلیظ شدن روغن می‌شوند. برای اطلاع از سطح روغن و رنگ آن، می‌توانید از میله اندازه‌گیری استفاده کنید. اگر روغن تیره و غلیظ باشد، باید هرچه زودتر آن را عوض کنید. در حقیقت تعویض روغن یکی از کارهایی است که باید به‌صورت مرتب و دوره‌ای انجام دهید. این کار باعث بهبود عملکرد و افزایش عمر موتور می‌شود. سؤال اینجاست که به‌جز بررسی با میله اندازه‌گیری، از کجا باید متوجه شوید روغن موتور کثیف شده است؟ کثیف شدن روغن موتور با نشانه‌ها و تغییراتی در کارکرد موتور و … همراه است. این نشانه‌ها را در ادامه بررسی کرده‌ایم.
۱. ناک زدن موتور و ایجاد صدای بلند
روغن موتور با ایجاد سطحی لغزنده از ساییدگی فلزها با هم جلوگیری می‌کند. اگر روغن موتور کثیف باشد، نمی‌تواند چنین عملکردی داشته باشد. درنتیجه فلزها با هم برخورد می‌کنند و موتور صدایی تق‌تق‌مانند تولید می‌کند که اصطلاحا به آن ناک زدن موتور می‌گویند. هروقت صداهای بلندی مانند خش‌خش، کوبیدن و تق‌تق در موتور شنیدید، حتما روغن موتور را بررسی کنید تا از آسیب شَدید به موتور جلوگیری کنید.
۲. روشن شدن چراغ چک
روشن شدن چراغ چک روی داشبورد، نشان‌دهنده مشکلی در خودروی شماست. هنگامی که چراغ تعویض روغن را می‌بینید، باید سریع خودرو را پارک و سطح و رنگ روغن موتور را بررسی کنید. لطفاً این علامت هشدار را نادیده نگیرید، زیرا ممکن است منجر به آسیب موتور و تعمیرات پرهزینه شود.
۳. بوی روغن در کابین
بوی روغن مخلوط با بوی دود اگزوز یا گاز به این معنی است که موتور خودرو بیش‌ازحد گرم شده و روغن نشت کرده است. لطفاً قبل از اینکه وسیله نقلیه‌تان آسیب ببیند یا آتش‌سوزی شود، مشکل داغ شدن بیش‌ازحد موتور را سریعاً برطرف کنید.
۴. خروج دود از اگزوز
خروج دود از اگزوز یکی دیگر از علائم سیاه شدن روغن موتور است. البته خارج شدن دود از اگزوز می‌تواند به معنای نشت روغن یا نقص موتور هم باشد. برای اطلاع دقیق از مشکل و رفع آن، باید به مکانیک باتجربه مراجعه کنید.
علت سیاه شدن روغن موتور
روغن موتور ترکیبی از روغن، روان‌کننده‌هایی برای جلوگیری از اصطکاک و موادی برای جلوگیری از خوردگی موتور است. این ترکیبات باعث می‌شوند خودرو بتواند به‌خوبی کار کند. به‌طور معمول روغن موتوری که تازه تعویض شده است، کهربایی‌رنگ و شفاف است. اما با گذر زمان و تماس با اجزای گرم و اصطکاک با آنها، دچار تغییرات فیزیکی و شیمیایی می‌شود.
مثلا احتراق باعث ازدست‌رفتن غلظت و خاصیت روغن و تیره شدن آن می‌شود. همچنین بر ویسکوزیته (گران‌روی یا مقاومت در برابر جاری شدن)، روانکاری و خاصیت ضدزنگی آن تأثیر می‌گذارد. البته این فرایند معمولاً ۳-۶ ماه طول می‌کشد، به همین دلیل است که توصیه می‌شود روغن موتور را به‌صورت دوره‌ای تعویض کنید.
در ادامه علت‌های سیاه شدن روغن موتور را بررسی کرده‌ایم.
۱. داغ شدن بیش‌ازحد موتور
گرما یکی از عوامل اصلی تجزیه روغن موتور است. موتور در شرایط عادی در دمایی بین ۲۰۰ تا ۲۳۰ درجه کار می‌کند. اما گاهی موتور بیش‌ازحد گرم می‌شود و دمای آن بسیار بالاتر می‌رود. این گرمای شدید با تأثیر بر مولکول‌های بزرگتر روغن و شکستن آنها، به‌طور مستقیم باعث کاهش خاصیت ویسکوزیته روغن موتور می‌شود.
برای یک روان‌کننده، ویسکوزیته به‌عنوان محافظی در برابر سایش عمل می‌کند. در دماهای بالا، روغن موتور خیلی سریع‌تر شروع به از دست دادن ویسکوزیته خود می‌کند، زیرا همان‌طور که گفتیم گرما مولکول‌های بزرگتر را می‌شکند و ساختار ماده را تغییر می‌دهد. همین باعث می‌شود روغن موتور مستعد آلودگی شود و سرعت کثیف شدن آن بیشتر شود. گرمای زیاد موتور می‌تواند منجر به سیاه شدن روغن موتور شود. در این صورت روغن هم لجنی می‌شود و هم زودتر تمام می‌شود.
۲. افزایش اکسیداسیون
اکسیداسیون فرایندی طبیعی است که در گذر زمان اتفاق می‌افتد و باعث تجزیه شیمیایی روغن موتور می‌شود. این فرایند بین گرما و مولکول‌های روغن موتور در حضور اکسیژن انجام می‌شود و درنهایت منجر به کاهش اثر روان‌کنندگی روغن می‌شود.
دمای بالا، آب و وجود کاتالیزورهایی مانند مس در موتور، باعث افزایش سرعت اکسیداسیون و افزایش ویسکوزیته سیال می‌شود (یعنی روغن دیگر به‌آسانی حرکت نمی‌کند). هرچه روغن بیشتر تجزیه شود، غلیظ‌تر می‌شود و با خاک، کربن و سایر آلاینده‌ها ترکیب می‌شود و لجن ایجاد می‌کند. لجن تولیدشده به‌اندازه روغن موتور باکیفیت و تجزیه‌نشده خاصیت روان‌کنندگی اجزای حیاتی موتور را ندارد و درنتیجه نمی‌تواند از آسیب‌های جبران‌ناپذیری که به موتور وارد می‌شود، جلوگیری کند. آسیب موتور در اثر لجن «مرگ سیاه» نامیده می‌شود.
۳. گرفتگی فیلتر روغن
روغن موتور از فیلتر روغن عبور می‌کند تا ذراتی که در حین عبور از اجزای موتور در آن معلق شده‌اند، جدا شوند و روغن بتواند در هر چرخه به‌خوبی اجزای موتور را روانکاری کند.
فیلتر روغن با دفع ذرات معلق روغن از موتور محافظت می‌کند. اما با گذشت زمان کارایی آن برای انجام این کار کم می‌شود و آلودگی‌ها و مواد کثیف در روغن جمع می‌شوند. به همین دلیل است که باید با هر تعویض روغن، فیلتر را هم عوض کنید. فیلتر روغنی که با کثیفی اشباع شده است، نه‌تنها روغن را کثیف می‌کند، بلکه مانع رسیدن آن به قطعات متحرک موتور می‌شود. این کار اغلب باعث خفه شدن موتور می‌شود و اگر فیلتر روغن فوراً تعویض نشود، ممکن است به موتور آسیب برسد.
یکی از ساده‌ترین راه‌ها برای بررسی گرفتگی فیلتر روغن، چک کردن خود فیلتر است.
محل قرارگیری فیلتر روغن در هر خودرو متفاوت است، اما معمولاً در قسمت پایین خودروها زیر سینی قرار دارد. بهترین راه برای دسترسی به فیلتر روغن استفاده از دفترچه راهنمای خودرو است. فیلتر روغنی که مسدود شده باشد، چرب است و در سراسر آن گرد‌وغبار و کثیفی دیده می‌شود. اگر لجن روی فیلتر هم مشاهده شد، هشداری برای یک مشکل بدتر در موتور است.
۴. تهویه بد PCV
سیستم تهویه PCV گازهای حاصل از احتراق را قبل از رسیدن به میللنگ دوباره به گردش در می‌آورد. این مکانیسم ساده، یکی از مهم‌ترین کارهایی است که واکنش احتراق را تکمیل می‌کند.
اگر PCV آسیب دیده باشد و نتواند دمیدن گازها را کنترل کند، ممکن است گازهای حاصل از احتراق به داخل محفظه روغن موتور نفوذ کنند. مخلوط شدن این گازها با روغن موتور می‌تواند باعث سایش و آلودگی سریع روغن موتور شود و کارایی آن را کاهش دهد.
۵. فرسودگی موتور
بیشتر موتورها در چند دقیقه اولی که روشن می‌شوند و قبل از رسیدن به دمای عملیاتی ایدئال خود، دچار سایش می‌شوند. دلیل این اتفاق این است که قطعات موتور بلافاصله پس از شروع به کار موتور روغن‌کاری نمی‌شوند. اگر خودرو برای مدتی کار نکرده باشد یا هوا سرد باشد، این مدت زمان سایش قطعات موتور بیشتر می‌شود و به‌دلیل همین سایش، ذراتی فلزی از قطعات کنده می‌شوند. روغن موتور در مسیر گردش خود این ذرات ریز فلزی را جذب می‌کند و درنتیجه کثیف می‌شود.
۶. آلودگی‌های محیطی
روغن موتور جدا از اینکه روان‌کننده مهمی برای کاهش اصطکاک بین قطعات متحرک است، می‌تواند اجزای موتور را هم تمیز کند و در حین گردش در محفظه ذرات بسیار ریز (در حد میکرون)، ضایعات و آلودگی‌ها را جمع‌آوری کند. این ذرات به‌صورت منظم توسط روغن موتور دفع می‌شوند و فیلتر روغن آنها را جذب می‌کند.
میزان آلودگی‌های واردشده به روغن موتور بنا به شرایط محیط متفاوت است. مثلا هنگام رانندگی در جاده خاکی یا در آ‌ب‌وهوای بد، ذرات بیشتری به داخل روغن نفوذ می‌کند. افزایش آلودگی باعث می‌شود که سطح یاتاقان، بیشتر ساییده شود و ذرات معلق داخل روغن موتور، بیشتر شوند. علاوه بر این اگر آلودگی‌ها وارد موتور شود، می‌تواند پیستون‌ها را قطع کند، بین دیواره‌های سیلندر قرار گیرد و باعث نشت گاز احتراق شود.
۷. رقیق شدن روغن موتور با بنزین
رقیق شدن روغن موتور با سوخت، یکی از مهم‌ترین دلایلی است که باعث کاهش کارایی روغن موتور می‌شود. مخلوط شدن سوخت با روغن موتور بر خاصیت ویسکوزیته آن اثر می‌گذارد، زیرا سوخت قوام بسیار پایین‌تری دارد. همچنین، ممکن است باعث شود خودرو عملکردی کمتر از حد مطلوب داشته باشد.
۸. نفوذ آب؛ علت رنگ قهوه‌ای روغن موتور
آب کارایی روغن موتور را به میزان قابل‌توجهی کاهش می‌دهد، طول عمر آن را کم می‌کند و همچنین به‌طور غیرمستقیم به موتور آسیب می‌رساند. روغن موتور ذاتاً رطوبت را از جو جذب نمی‌کند، اما به‌هرحال مقداری رطوبت به‌دلیل فشرده شدن هوا روی قطعات فلزی موتور به روغن راه پیدا می‌کند. البته این مقدار کم رطوبت اغلب با روغن مخلوط نمی‌شود، زیرا گرمای موتور هر قطره آبی را تبخیر می‌کند مگر اینکه موتور به‌اندازه کافی گرما تولید نکند و قطرات آب تبخیر نشوند. در شرایط زیر هم ممکن است آب وارد روغن موتور شود:
- شکستگی واشرها؛
- ترک‌خوردن دیواره‌های سیلندر و میللنگ؛
- رانندگی در جاده‌های خیس.
۹. نشت مایع خنک‌کننده؛ علت روغن موتور شیری، کفی یا کِرِم‌رنگ
اگر مایع خنک‌کننده وارد روغن موتور شود، ساختار مولکولی آن را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ باعث می‌شود روغن موتور ویسکوزیته زیادی پیدا کند و درنهایت خاصیت روان‌کنندگی آن از بین برود و موتور با مشکلات زیادی روبه‌رو شود.
تشخیص نشتی مایع خنک‌کننده چندان دشوار نیست. مایع خنک‌کننده معمولاً به‌دلیل شکستگی واشر یا ترک‌خوردگی دیواره سیلندر وارد روغن موتور می‌شود. برای بررسی و تأیید نشتی مایع خنک‌کننده، می‌توانید گیج را بیرون بکشید و رنگ روغن موتور را بررسی کنید. روغن آلوده به مایع خنک‌کننده معمولاً رنگ سفید یا شیری دارد. در حالت شدیدتر، روغن شبیه سس مایونز می‌شود.
هر رنگ روغن موتور نشانه چیست؟
رنگ روغن موتور با گذشت زمان یا در اثر آلودگی‌ها از شفاف به قهوه‌ای تیره تغییر می‌کند و درنهایت سیاه می‌شود. آیا می‌دانستید که رنگ روغن چیزهای زیادی درباره وضعیت موتور شما می‌گوید؟ در ادامه رنگ‌های مختلف روغن موتور را بررسی کرده‌ایم.
رنگ کهربایی شفاف و روشن
روغن تازه و تمیزی که در موتور وسیله نقلیه‌تان ریخته می‌شود، شفاف و روشن است. اگر به‌تازگی روغن را عوض کرده‌اید، روغن روی میله اندازه‌گیری (گیج) باید کهربایی شفاف باشد.
رنگ قهوه‌ای تیره تا سیاه
با گذشت زمان روغن به‌طور طبیعی تیره و قهوه‌ای می‌شود زیرا در هنگام استفاده گرم می‌شود. درنهایت با رسیدن زمان تعویض روغن، رنگ آن به قهوه‌ای بسیار تیره و حتی سیاه تغییر می‌کند. همچنین تیره بودن رنگ روغن می‌تواند به این معنی باشد که احتمالاً روغن کثیف شده است. بهتر است قبل از اینکه روغن موتور خودرویتان خیلی تیره شود، تعویض روغن انجام دهید تا موتور در بهترین حالت خود کار کند.
رنگ شیری یا کِرِم
رنگ شیری روغن موتور می‌تواند نشان‌دهنده نشتی در سر سیلندر و نفوذ ضدیخ به داخل موتور باشد. اگر متوجه این رنگ عجیب‌وغریب شدید، فوراً به مکانیک مراجعه کنید.
نحوه بررسی سلامت روغن (تست‌های مختلف روغن)
آنالیز روغن موتور به سه دسته کلی تقسیم می‌شود و با روش‌های متفاوتی انجام می‌شود که برخی از آنها نتایج دقیق‌تری ارائه می‌دهند:
- بررسی سلامت ماشین: برای بررسی سلامت روغن موتور باید به‌دنبال وجود ذرات فلزی باشیم که ممکن است به‌دلیل سایش قطعات موتور در روغن ریخته باشند. به روش‌های فروگرافی تحلیلی، غلظت سایش آهنی و طیف‌سنجی عنصری می‌توان متوجه شد که سایش طبیعی است یا نه.
- بررسی سلامت روغن موتور: در این روش می‌خواهیم بررسی کنیم که آیا روان‌کننده برای خودرو مناسب است یا نه. گاهی نوع روغن موتور به اشتباه انتخاب شده است. با روش‌های طیف‌سنجی FTIR، شماره اسید، ویسکوزیته و طیف‌سنجی عنصری باید بررسی کنیم که روغن موتور بیش‌ازحد خراب نشده باشد.
- بررسی وجود آلودگی: در این دسته با روش‌های شمارش ذرات، بررسی محتوای آب و طیف‌سنجی عنصری به‌دنبال هر نوع ماده‌ای هستیم که ممکن است وارد سیستم روغن‌کاری شده باشد.
چگونه روغن موتور خودرو را چک کنیم؟
روغن، مایه حیات موتور خودروی شماست. ساده‌ترین راه برای جلوگیری از خرابی‌های فاجعه‌بار موتور و هزینه‌های هنگفت تعمیر این است که خودرو همیشه روغن کافی و سالم داشته باشد. چند مرحله ساده‌ای را که در ادامه توضیح داده‌ایم، دنبال کنید تا یاد بگیرید روغن موتور خودروی خود را چک کنید و هزینه‌ای برای تعمیرات سنگین پرداخت نکنید.
۱. برای بررسی آماده شوید
مطمئن شوید که وسیله نقلیه شما روی زمینی صاف قرار دارد، موتور حداقل از ۵ دقیقه پیش خاموش بوده است، گیربکس در پارک (یا گیربکس دستی در دنده پایین) است و ترمز دستی کشیده شده است. کاپوت را بالا بزنید. اگر نمی‌دانید چگونه این کار را انجام دهید، به دفترچه راهنمای خودرو مراجعه کنید.
اکثر خودروها، اهرمی برای باز کردن کاپوت در زیر صفحه ابزار در سمت چپ داشبورد دارند. همچنین یک گیره ایمنی در زیر لبه جلویی کاپوت تعبیه شده است که قبل از بالا بردن کاپوت باید آن را باز کنید.
۲. میله اندازه‌گیری روغن (گیج) را پیدا کنید
میله اندازه‌گیری در اکثر وسایل نقلیه به‌راحتی قابل‌تشخیص است. این میله فلزی صاف و بلند، یک دسته کوچک به رنگ زرد یا نارنجی دارد و با نماد قوطی روغن مشخص شده است.
۳. میله را بیرون بکشید
میله اندازه‌گیری را به‌طور کامل از لوله‌ای که در آن قرار دارد، بیرون بکشید. یک دستمال پارچه‌ای یا کاغذی آماده داشته باشید و با آن میله را تمیز کنید، میله را کامل سر جایش قرار بدهید (تا انتها فشار دهید) و دوباره بیرون بکشید.
۴. به سطح روغن توجه کنید
به نوک میله که باید روی آن روغن باشد، دقت کنید. در قسمت انتهایی میله دو خط یا دو حرف L و F یا کلمات MAX و MIN یا حروف L و H می‌بینید. بهترین حالت این است که سطح روغن موتور بین این دو قرار داشته باشد. اگر سطح روغن بین دو خط باشد، وسیله نقلیه شما روغن کافی دارد. اگر روی خط پایین یا پایین‌تر از آن باشد، وقتش است که به آن روغن اضافه کنید.
۵. روغن را کم‌کم اضافه کنید
بعد از اینکه کمی روغن اضافه کردید، چند دقیقه صبر کنید تا روغن داخل میللنگ تخلیه شود و سپس دوباره سطح آن را بررسی کنید. این کار را آن‌قدر تکرار کنید تا سطح روغن بین دو خط برسد.
زمان مناسب تعویض روغن بر اساس خودرو، آب‌وهوا و کارکرد
فواصل تعویض روغن برای همه خودروها یکسان نیست و بسته به سن خودرو، نوع روغن و شرایط محیطی که در آن رانندگی می‌کنید، می‌تواند برای هر خودرو متفاوت باشد.
تعویض روغن موتور در هر ۴۸۰۰ کیلومتر، قابل‌قبول است. امروزه بسیاری از خودروسازان فواصل تعویض روغن را بین ۸۰۰۰ تا ۱۲ هزار کیلومتر توصیه کرده‌اند. همچنین، اگر خودروی شما به روغن تمام مصنوعی نیاز داشته باشد، حتی تا ۲۴ هزار کیلومتر تعویض روغن لازم ندارد.
زمان تعویض روغن برای خودروهای قدیمی
زمان تعویض روغن خودروهای قدیمی معمولاً براساس میزان مسافت طی‌شده مشخص می‌شود. خودروها معمولا به دو دسته تقسیم می‌شوند: دسته اول خودروهایی که در شرایط عادی رانندگی می‌کنند، دسته دوم هم خودروهایی هستند که نیاز به سرویس بیشتر دارند مانند خودروهایی که شرایط زیر را دارند:
- سفرهای کوتاه ۸ کیلومتری یا کمتر؛
- رانندگی در شرایط بسیار گرم، سرد یا گرد‌وغبار؛
- رانندگی مداوم با توقف و حرکت زیاد؛
- حمل بارهای سنگین، یدک‌کشی تریلر یا کاروان.
اگر خودروی شما یکی از این شرایط را دارد، باید در فواصل زمانی کوتاه‌تر برای تعویض روغن آن اقدام کنید.
زمان مناسب تعویض روغن برای خودروهای جدیدتر
امروزه اکثر خودروهای جدید سیستم کنترل روغن دارند و زمان نیاز به تعویض روغن را با چراغی روی داشبورد، اطلاع می‌دهند. در این خودروها به جای توجه به مسافت طی‌شده یا زمان آخرین تعویض، زمان تعویض روغن با توجه به شرایط عملیاتی واقعی خودرو اعلام می‌شود.
سؤالات متداول
۱. چرا روغن موتوری که به‌تازگی تعویض کرده‌ام، کثیف شده است؟
زیرا روغن سیاه و قدیمی به‌طور کامل تخلیه نشده است. در هر تعویض معمولا حدود ۰.۲ لیتر روغن موتور خارج نمی‌شود و همین مقدار کافی است تا روغن جدید را سیاه کند.
۲. آیا روغن مصنوعی کثیف می‌شود؟
بله، هم روغن معمولی و هم روغن مصنوعی کثیف می‌شوند. البته روغن‌های مصنوعی عمر مفید بیشتری دارند و نسبت به روغن‌های سنتی عملکرد بهتری دارند.
۳. آیا سیاه شدن روغن موتور ایرادی دارد؟ اگر روغن موتور خودرو سیاه شد، باید چه کاری انجام دهم؟
اگر رنگ روغن ماشین شما قهوه‌ای تیره یا سیاه است، یعنی روغن یا کثیف شده یا در معرض گرما بوده است و در هر صورت باید تعویض شود.
۴. آیا می‌توانم ماشینم را که روغن آن سیاه شده است، برانم؟
باید سایر عوامل را بررسی کنید تا ببینید سیاه شدن روغن موتور طبیعی است یا مشکلی وجود دارد. پس حتما به مکانیک مراجعه کنید.
سخن آخر
روغن موتور بعد از پیمودن مسافت یا مدت زمان مشخصی باید تعویض شود. البته اگر زودتر از موعد مقرر از نظر فیزیکی و رنگ دچار تغییراتی شد، باید آن را تعویض کنید. سیاه شدن روغن موتور خودرو می‌توانند نشان‌دهنده وجود مشکلی در سیستم موتور خودروی شما باشد. بنابراین توصیه می‌کنیم که هر ماه روغن موتور را چک کنید و در صورت وجود هر نوع مشکلی، سریع به مکانیک مراجعه کنید.